Элбэгдорж

ХVЧ

Цахиагийн ЭЛБЭГДOРЖ

Мильтoн Фридман таалал тєгсчээ. Yгvй, тийм байх ёсгvй дээ. Би саяхан л євгєнийг Сан Франциско хотын тєв дэх “Four Seasons” буудлын vvд­нээс хань Рєvзтэй нь цуг таксинд суулгаж єгч байсан юм.Америкчуудын дундаас “зууны хvн” гэж нэр­лэгдсэн тэр шавилхан євєєгєєс “Таны унаа ойрхон байгаа юу” гэж асуухад “Энэ хотод маши­наар яахав, бид хоёр таксинд суугаад явчихнаа” гэж билээ.ХХ зуун ард тvмнийхээ ємнєєс бvхнийг шийдэх гэсэн “эх оронч”- дын учруулсан зов­лон­гоор дvvрэн байж. Комму­нис­тууд, нацистууд бvхэл бvтэн ард тvмний хувь заяагаар тоглоод зогсоогvй юм. Америк, Англид хvртэл нийгмийн амьд­ралд тєр гvнз­гий оролцох vзэл нэг vе газар авч байлаа. Хэт улайрсан нь Марксын нэр бари­на. Арай хєх нь Кеинсийг тугаа бол­гоно. “Зардлыг нэмж, хvv, vнэ, цалинг зохицуулж, ажил­гvй­дэл, инфляцтай тєр л хам­гийн сайн тэмцэж чадна” гэж тє­рийн тэр чадлыг хэн нь илvv­тэй харуулах вэ? гэсэн урал­дааны хєлд капиталист ер­тєнц хvртэл vрэгдэж байсан vе. Єнгєрєгч зууны эхний, эрх чєлєєний vзлийн хамгийн нэр­тэй хамгаалагч аугаа Людвик фон Мизэс хvртэл арга нь барагдаж байсан цаг даа. Австрийн эдийн засгийн алдарт сур­гуулийн єрсєлдєгч­гvй лидер байсан тэрээр “Энэ улс тєрийн нэр томъёо хvр­тэл тэнэг юм. Хэн Гит­лерийг “баруун”, хэн Ста­линыг “зvvн” гэх юм бэ? Хоёу­лаа л адилхан хvчир­хийлэг­чид байна” гэж 1940 онд би­чиж байлаа.Тvvний гарын шавь Фред­рик Хаек 1944 онд “Боолчлолд хvрэх зам”-аа бичиж хvний “хvчтэй гар”-ын vнэн нvvр ца­райг илчилсэн. Эрх чєлєєний тєлєє либерал эдийн засаг­чид чадлаараа тэмцэж бай­лаа. 1947 онд Хаекийн зохион байгуулсан нэгэн уулзалтад Чикагогийн эдийн засгийн сургуулийн залуухан проф­ессор Мильтон Фридман орол­цов.-Анх удаа хил алхаж авар­гуудтай нvvр тулж билээ. Профессор Мизэс намайг хурал даргалж ядаж байхад, “та нар бvгд социалистуудын овоолго” гэж хэлээд хурал орхиод гарлаа. Тэгэхэд би их цочирдож бас их зvйл ойлго­сон гэж хожим тэр дурсаж байв. Тэр даруухан мэтгэл­цээнд оролц­сон олон хvн хожим нь хvн тєрєлхтнийг хvний боолчлол, засаг намын эрхшээлээс авар­сан чєлєєт vзэл санааны авар­гууд болц­гоосон.Мильтон Фридман гуайтай хоёр удаа тухтайхан уулзах боломж надад тохиож билээ. Хоёуланд нь 74 жил тvvнтэй тостой тогоонд хошуу холбо­сон Рєvз гуай хамт байсан. Хєєрхий тэр сайхан эмээ одоо их л ганцаардаж байгаа байх даа. Тэр хоёр гэрт ч, гадаа ч хаа л бол хаана хамт байдагсан. Рєvз бол ФридЕманд охин Жанет, хvv Давид хоёрыг нь тєрvvлж єгсєн элбэрэлт хань тєдийгvй, тvv­ний vзэл санаанд хамгийн их нєлєє vзvvлсэн, хамтарч олон бvтээл туурвисан эрдэм­тэн хvн. “Бид хоёр єєр хvн боловч, бидний карер нэг, гэж эмээ ярьдагсан.Миний ярихыг тэр хоёр тун тэвчээртэй сонсоно. Мон­гол­чуудын цагаан морин жилийн тvvхийг яриулаад “гайхамшигт тvvх” гэж дуу алдаж байж билээ. Эрх чєлєєг дээдэлсэн миний ард тvмний тvvх тэдний сэтгэлд нэн ойр­хон. Фридман гуай номоо надад дурсгахдаа “May Mongolia Prosper” буюу “Монгол хєгжих болтугай” гэсэн ерєє­лийн vг бичиж єгсєн юм. Тvvний тэр алдарт бvтээл “Хувь заяа­гаа сонгох нь” нэртэйгээр Баабар, тvv­ний гэргий Амар­санаа хоёрын орчуулгаар мон­гол тvмний хvртээл болсон.Хожим, Атлас инсти­тутийн 25 жилийн ойд хамт оролцож, нэг ширээнд сууж таарсан юм. Євгєн надтай гар барингуутаа “Монголын гайхамшигт тvvх vргэлжилж байна уу” гэж зу­заан шилний­хээ цаанаас нvдээ эргэлдvv­лэн асууж билээ. Тэр гал цогтой євгєний нvд одоо ч миний ой тойнд ассаар байна.“Их удирдагч” хэмээх хvний адгууд ирдэг явдаг аж. Харин дандаа vлддэг vзэл санаа гэж байх. Тэр бол эрх чєлєєний vзэл юм. Мильтон Фридман зєвхєн чєлєєт эдийн засгийн онолч байгаад зогсоо­гvй, эрх чєлєєний тєлєє насан турш­даа тууштай тэмцсэн юм. Тэр эрх чєлєєний vзлийн тээгч бус харин тvvнийг бv­тээл­чээр илэр­хийлэгч бас хэрэгжvvлэгч бай­сан. Аме­ри­кийн нэлээд зєрvvд Ерєнхийлєгчийн бодлыг Фрид­­ман єєрчилсєн тvvх байдаг. Нихон, Форд, Реиган гээд тvvний зєвлєж байсан гурван Ерєнхийлєгчийн хэл­сэн vг, хэрэгжvvлсэн бод­логод Фрид­маны vзэл санаа, нєлєє илт ажиглагддаг. Тэр номын нєхєд­тэйгєє онолын хэлээр, жирийн хvмvvстэй хvний хэлээр энгийн ярьж чаддаг байлаа. “Би эдийн засаг ойлгохдоо муу, харин Фридманы яриа ойлгогдоод байна” гэж нэг Ерєнхийлєгч хэлж байсан нь саяхан. Хvн vргээдэг хvн гэж бай­хад, хvн дагуулдаг хvн гэж байх. Сая сая хvний хараал зvхэл, vзэн ядалтыг дууддаг нэгэн байхад, тэдний итгэл бишрэл, сэтгэл зvрхийг эзэмд­сэн нэгэн бас байх. Харин Мильтон бол эрх чєлєєг эрхэмлэгч хvн бv­рийн сэтгэл зvрхэнд амьддаа асч чадсан зул юм. Ийм хvчийг тоогоор илэрхийлэх хэцvv. Бvхэл бvтэн тив, улс тvмнийг дагуу­лагч хvчийг юугаар ч илэр­хийлэх билээ дээ. Жижигхэн Фридман АНУ-ын мєнгєний бод­ло­гын стандартыг 50 жи­лийн ємнє тогтоосон нь одоо ч зєрчигдєєгvй хэвээр байна. Тєрийн оролцоо, мєнгєний vйлдвэрлэлээр улс хєгждєг­гvйг тэр нотолсон. “Би доллар хэвлэдэг машиныг, доллар хэвлэж байхад нь кнооп дарж нэг удаа зогсоож билээ” гэж євгєн бахархалтай хуучилдаг­сан. Нэгдсэн Улсын мєнгєний бодлогыг 19 жил атгасан тvv­ний олон жилийн найз Алан Греенспэн “Эдийн засгийн салбарт Нобелын шагналтан олон тодорсон. Харин домог болсон нь Фридман” гэж хэлсэн байдаг.Фридман зєвхєн эдийн засгийн салбарт бус эрvvл мэнд, боловсрол, даатгалын салбарт хvртэл сонгох эрх чєлєєг нэвтрvvлж чадсан. Америкийн армийн шинэчлэл мєн тvvний нэртэй холбогд­дог юм. Аль 1962 онд бичсэн тvvний “Капитализм ба Эрх чєлєє” номонд дээрх vзэл санаа тусгалаа олсон байдаг. Yнэндээ Америкийг хувьсгагч хvч нэг vе засаг ч биш, Пента­гон ч биш Фридман байлаа. “Та Америкийг єєр­чилсєн, одоо дэлхий таны­хаар єєрчлєгдєж байна” гэж тvvнд зориулан зоог барьж байхдаа Ерєнхийлєгч бага Буш хэлсэндэг.Тэр хувьсгагч хvч, эрх чє­лєє­ний vзлийн ємнє хамгийн хаалттай орон, хатуу хана хэрэм, хил хязгаар хvртэл тэсээгvй. 1970-аад оны дунд vеэс Чилийг Фридман єєрєє, тvvний лекцийг сонссон “Чи­ка­­го­гийн хєвгvvд” Пиночетын танкны гинж дороос босгож ирсэн. Одоо бол Чили дэл­хийд хам­гийн хурдтай хєгжиж бай­гаа долоон эдийн засгийн нэг хэвээр байна. Манай ємнєд хєршийн удирдагчид хvртэл євгєнтэй уулзаж санал зєвлєл­гєєг нь авч байсан гэдэг. “Чєлєєт эдийн засгийн жинхэнэ биежсэн хєгжлийг vзэх гэвэл Хонгконг яв” гэж Фридман хэлсэн байдаг. Тє­рийн зєвлєх нь байж Хонг­конгийн гайхамшгийг бv­тээ­хэд євгєн багагvй цагаа зар­сан болоод ч тэр vv Хонг­конгод тэр ер бусын ханддаг байлаа.Фридманы “хvvхдvvд” Оро­сын, Боливын, Польшийн эдийн засгийг хvний харалган бод­логын нуранги дороос босго­ход биечлэн тусалж байлаа. Нэг хvний жишээ тvмэн хvний дуурайл болж, нэг орны ам­жилт­тай жишээ бусдад газрын хол ойр ялгал­гvй нєлєєлж байлаа. Олон олон орноос євгєн Фридманд хандан “Танд баярлалаа, бидний гарт таны ном байлаа” гэсэн нялуун vгтэй талархал ирсээр байсан гэдэг. Тvvний vзэл санаа капита­лиз­мыг бас єєрчилсєн юм. Английн социалист болтлоо хувирсан эдийн засгийг єєрч­лєх­дєє Тетчерийн 12 жил барь­сан гол номлолын нэг нь Фрид­маных байсан. Тэрээр улсын татаасыг зогсоож, тєсвийн зард­лыг танаж, эдийн засгийнхаа гол тулгууруудыг тєрийн мэд­лээс гаргаж чадсан. Ингэж тємєр хатагтай Английг дам­пуурал доройт­лоос аварсан юм. Реиган “Шинэ хэлцэл”-ээс хойш vе vе хямарсаар байсан Америкийг єєрчлєхдєє Фрид­маны 1979 онд бараг єєрт нь зориулж бичсэн номлолыг ягштал барьсан байдаг. “Фрид­мантай уулзаагvй бол Реиган сон­гуульд ч ялахгvй, хvйтэн дайнд ч ялахгvй байсан юм” гэж тvvний хамгийн ойрынх нь зєвлєх дурссан байдаг. Yнэндээ хvйтэн дайныг ялсан хvч бол Реиган ч биш, Америк ч биш юм. Тэр тусмаа уг дайны ялалтын итгэл болсон цэрэг армийн хvч, тив алгасгагч пуужин, эсвэл атом цємийн олон бємбєг ч биш юм. Тэр бол эрдэнэт хvний єчvvхэн биед багтах эрvvл ухаан, эрх чє­лєєний vзэл юм. Тэр vзлийн жинхэнэ луужин нь нэг vе євгєн Фридман байлаа. Зєвлєлт засгаас хvчтэй тэр жижигхэн євєє дутагдал гэж харсан зvйлийн­хээ хажуугаар дуугvй єнгєр­дєггvй нэгэн байлаа. Тэр аливаа нийгэмд хэцvv асуу­дал болох “ажилгvйдлийг ший­­дэхэд засгаас мєнгє гаргах хэрэгтэй” гэсэн Кэйн­сийн онолыг насан туршдаа зєвшєєрч чадаагvй юм.Нэг удаа Фридман гуай урт шуудуу ухаж байгаа хэсэг хvнтэй таарчээ. Бvгд хvрз барьчихсан л газар сэндчиж байх юм гэнэ. Цаана нь газар ухахад зориулсан хvчит текник зvгээр зогсож байдаг. “Яагаад техникээр энэ ажлыг хийхгvй байгаа юм бэ” гэж Фридманыг асуухад, тэр ажлыг хариуцсан дарга, -Гар ажиллагаа хэрэглэс­нээр олон хvн ажилтай болж, ажил­гvйдэл буурах ня­гуур­тайг тvvнд тайлбарлажээ. Євгєн олон ч юм хэлсэнгvй, “Тэгвэл наадуулдаа хvрз биш, халбага бариул” гэж хэлчихээд хээв­нэг алхсаар холдсон гэдэг. Нийгмийн баялгийг чєлєєт зах зээл, чєлєєт vйлдвэрлэл бvтээдэг болохоос биш, засаг мєнгє, тушаал заавар гаргаж, засаг хvнд ажил єгч бvтээ­дэггvй юм гэж тэрээр vздэг байв.Эрх чєлєєг ємгєєлєгчийн зам амар байгаагvй. 1976 онд Стокгольм хотын ёслолын тан­химд Фридман Нобелийн шаг­налаа Шведийн хаанаас гар­дахаар босоход заалны арын эгнээнээс тvvнийг эсэр­гvvцэгч нэг залуу “Фридман эндээс зайл” гэж хамаг хv­чээ­рээ хаш­гирсаар цагдаа­гийн­ханд чирэг­дэн гарсан байдаг. Нобелийн шагнал гардуулах vеэр гарсан цорын ганц гэж хэлж болох энэ хэргийн талаар хожим сур­валжлагч асуухад тэрээр “Аа тэр vv, Нобелийн шагналтай надад ирсэн нэмэгдэл” гэж хариулсан байдаг. Фридман, Рєvз хоёр бай­шин­гаа хаана барих тухай удаан санал зєрсєн гэдэг. “Энэ болохоор єндєрлєг газар уулан дээр байвал дээр гэнэ, би болохоор далайд ойрхон бол сайхан” гэж зєрдєг байлаа гэж Рєvз гуай хуучилж билээ. Тэр хоёрын хамгийн байх дуртай газар нь далайн эргийн нэг єндєрлєгт барьсан хувийн байшин нь. Тэр хоёр хэн ч “манай євєє, эмээ” гэж андуур­маар хачин элэгсэг буурлууд. Тэр хоёр хvн тєрєлхтєнд да­лай шиг тус хvргэсэн. Нэг нь 94 насныхаа ануухан сvvдэр дор мєнх нойрсчээ.2006.11.21